در سالهای اخیر با گرم شدن کره زمین، وضعیت آب در ایران به مرحله هشدار رسیده است. به علاوه، بهره برداری های غیر کارشناسانه از آب های زیر زمینی، تغییرات جوی و بالا رفتن میزان آب مصرفی کشور، ایران را تبدیل به کشوری کم آب و دچار خشکسالی بی سابقه ای کرده است. کشوری که زمانی از منابع آبی قابل قبولی برخوردار بود حال باید دنبال راه هایی برای روبه رو شدن با بحران بی آبی شود. از یک طرف تغییرات آب و هوایی و برخی سوء مدیریت ها علت اصلی پایین آمدن سطح سفره های آب زیرزمینی و خشک شدن برخی از قناتها است و از طرف دیگر، حفاری چاه عمیق برای استفاده از آبهای ژرف به عنوان یکی از راهحلهای پایان مشکلات ناشی از خشکسالی مطرح میشود، موضوعی که کارشناسان نسبت به آن نظرات متفاوتی دارند. هدف ما در این مقاله ارائه راه حل تخصصی برای مشکلات خشکسالی نیست؛ هر چند بررسی و حل این موضوع توسط متخصصین امر، امری لازم به نظر می آید و بحث فرهنگ و تمدن گذشته ایران و نحوه استفاده نیاکان ما از آب های زیرزمینی نمی تواند بی ارتباط با موضوع خشکسالی و بررسی راه حل های موجود باشد و يكی از راه های موجود برای مطالعه و بررسی بیشتر مشکل، می تواند تحقیق و واکاوایی درست فرهنگ و تمدن ايرانی و آگاهی از چند و چون فن «قنات سازی» است.
قنات مركب از چاه ها (میله ها) و تونل ها (کوره ها) است که در این میان تونل ها نقش رابط بین و نوعی لوله کشی و هادی جریان آب را دارند. طبیعی است با توجه به عدم استفاده از وسایل و امکانات، این تونل ها باید به نحوی طراحی می شدند که به اندازه كافي شيب دار باشند تا انتقال آب با مشکل روبرو نشود. در گذشته از جریان آب قنات برای شرب، کشاورزی و چرخش آسیابهای آبی استفاده میشده است.
به اعتقاد بسیاری از اهل فن، شبکه قنات و حفر آن یا اصطلاحاً «تمدن کاریزی» از شاه كارهای تمدن ايرانی در امر ايجاد شبكه های عظيم و پيچيده آبرسانی و آبياری، مانند پل، پل بند، آبراهه، سد، انواع نهرها و غيره است که می توان با تحسين فراوان از آن سخن به ميان آورد. پديده قنات یا بهتر بگوییم تمدن کاریزی ریشه در سرشت و ويژگی مردمی و اجتماعی دارد که از طريق مطالعه و تبيين آن، بهتر می توان به قابليت آفرينش گری و روحيه سخت کوشی توده های زحمتکش ايرانی در برابر فشارها و نارسايی ها و تنگناهای محيطی و اوضاع نامساعد طبيعی و اقليمی پيرامون به خوبی واقف شد. در واقع مردمان قدیم در سخت ترين شرايط جغرافيايی و با كم ترين امكان ها و ابزارها، مناسب ترين و كارگشاترين سازه ابداعی خود را به جامعه ايرانی و جهانی شناسانده اند. اطلاع از كم و كيف بنای قنات، به عنوان اختراعی بسيار ارزشمند می تواند تا حد زيادی، يكی از خصوصيات فرهنگی ايرانيان قديم را در پيوند سازگار آنان با طبيعت ناسازگار پيرامون، و تبدیل آن به روشن ترين و مناسب ترين صورت ممكن، بدون كم ترين آسيب رسانی به محيط زيست نشان دهد. این شبکه آبی توسط مهندسان ایرانی با کمترین وسایل و امکانات ساخته می شده اند. هر چقدر عظمت این شبکه بیشتر باشد، میزان عظمت یک تلاش مداوم طاقتفرسا و پرخطر برای جدال با خشکی را بیشتر نمایش می دهد؛ تلاشی که بدون برخورداری از یک فرهنگ غنی و برانگیزاننده امکانپذیر نیست.
قنات سازه ای است که بهوسیله آن امکان انطباق انسان با محیط زیست در بسیاری از مناطق خشک و سخت فراهم آمده است که نه تنها حیات بشر، بلکه شکوفایی فرهنگها و تحولات بسیاری در گرو وجود این سازه آبی است. از این رو علاوه بر اینکه قنات خود ریشه اصلی ایجاد شهرنشینی و مدنیت است، از آن می توان به عنوان یک سیستم آبرسانی مدیریتی، زیست-محیطی و عمرانی بهینه یاد کرد. متأسفانه این سازه دیگر جایگاه خود را به عنوان یک شبکه آبرسانی به عنوان یک شبکه تأمین آب آشامیدنی تقریباً از دست داده است و برخی از نواحی ایران ممکن است فقط در حوزه کشاورزی فعال باشد.
بررسی این شبکه آبرسانی از این دیدگاه قابل اهمیت است که هرچه مدیریت مدرن با مهارتها و شرایط محلی بیشتر انطباق داشته باشد نتایج امیدوارکنندهتری بهدنبال خواهد داشت. از مزایای قنات این بوده است که برای احداث آن طراحان این سازه آبی میتوانستند با وسایل ساده و بدون نیاز به انرژی الکتریکی، فسیلی، موتور پمپ و سایر وسایل مکانیکی اقدام کنند. با مطالعه تاریخ و جغرافیای گذشته ایران می توان دریافت که مدیریت سنتی منایع آب که سینه به سینه و از نسلی به نسل دیگر منتقل شده، با جذب روشهای کارآمد آنچنان تکامل یافته است که در طی هزار سال، بیابانهای خشک را به بوستانهای سرسبز و مصفا تبدیل کرده و در عین حال آن چنان غنی شده و از عناصر و ویژگیهایی برخوردار بوده است که توانسته است محور آموزش و ترویج روشهای جدید قرار گیرد.
در اینجا اشاره وار قسمت هایی از تاریخچه ساخت قنات در ایران را بیان می کنیم:
هر چند زمان اختراع و آغاز بهره برداری از قنات در ایران دقیقاً مشخص نیست، اما در اينكه ايرانيان قديم، و به احتمال زياد، بوميان ساكن که پيش از ورود آريائی ها در ایران حضور داشتند، نخستين مخترعان قنات در ایران و جهان بوده اند، تقريباً همه پژوهشگران اتفاق نظر دارند. انگيزه اصلی اين ابداع و ابتكار مهم را بايد در درجه اول در شرايط ويژه اقليمی ايران، ساختمان خاص اراضی آن از ديد زمين شناختی، جنس و طرز قرار گرفتن لايه های مختلف خاک و زمین جستجو کرد. ترکیب این انگیزه و مایه اولیه با هوش، درايت، سخت كوشی، تجربه تمدنی، علم و فن ويژه ای که داشته اند منجر به تحقق عملی ایده قنات یا کاریز گردیده است. محققان سابقه استفاده از این اختراع ایرانی را به حدود شش هزار سال پيش يا معادلاً چهار هزار سال قبل از ميلاد مسيح رسانده اند.
دوره ساسانیان به واقع مرحله پیشرفته و بهره گيری از روش های آبياری مصنوعی در ايران قديم به شمار می آید. نام هايی كه از فنون مرتبط با این رشته در حوزه كشاورزی معمول و متداول بوده است، از وسعت دامنه آن خبر می دهد. در اين عصر به دو دليل آب و آبياری اهميت فراوان داشته است: نخست آنكه دفتر و ديوانی به وجود آمد كه مشخصاً به منابع آب و چگونگی بهره برداری از آن نظارت می كرد؛ ديگر اينكه كندن قنات و رواج آن، به سرزمين های جنوب خليج فارس نيز كشيده شد. بنابر قوانين موجود در اين دفتر و ديوانی، هر گاه قنات ها خراب می شدند، دولت مسئول تعمير، رسیدگی، لای روبی یا احداث مجدد بود.
احتمالاً به دلیل درگیری ها و آشفتگی ها، از هنگام ورود اسلام به ایران و حتی دوران حکومت اموی در مورد سیستم قنات و اوضاع و احوال آن اطلاعات چندانی در دست نیست اما در دوره عباسیان تا حدود زیادی به تعمیر و ساخت قنات توجه شد تا آنجا که سازه های كاريزی راه اندازی شد و حتی بنای قنات ايرانی از طريق مسلمانان به سرزمين های پيرامون هم انتقال يافت. چنانكه مثلاً در اطراف مكّه نيز قنات هایی در قرن دوم هجری قمری دایر گشت. به عنوان مثال، می توان به قناتی اشاره کرد كه به نقل از حمدالله مستوفی (مورخ و جغرافیدان سده هشتم هجری قمری) به امر زبيده خاتون، همسر هارون الرشيد راه اندازی گرديد و پس از او نيز چهار بار توسط خلفای بعدی عباسی تعمیر گردید.
برای خرید و همچنین اطلاعات بیشتر در مورد انواع تجهیزات تأسیساتی مانند پمپ و سیستم آبرسانی می توانید با فروشگاه اینترنتی ونداد تجهیز به عنوان مرجع تخصصی تجهیزات گرمایشی، سرمایشی، تهویه مطبوع و آبرسانی تماس و مشاوره بگیرید.